Της Μαρίας Δήμου
Στις μέρες που διανύουμε, δε μιλάμε γενικά για μια κρίση, μιλάμε ειδικά γι’ αυτή τη κρίση και τη διαχείρισή της. Το πρώτο λοιπόν ερώτημα είναι, τι το ιδιαίτερο έχει αυτή η κρίση σε σχέση με οποιαδήποτε άλλη κρίση που μπορεί να έχει διανύσει η σύγχρονη κοινωνία μας. Το χαρακτηριστικό αυτό, είναι, ότι αποσταθεροποίησε τους ανθρώπους, σαν πρόσωπα αλλά και σαν ομάδες. Είναι μια κρίση με 2 ιδιαίτερα χαρακτηριστικά.
1. Ενέχει πανικό.
2. Φαίνεται αδιαπέραστη.
Aς δούμε πρώτα τι σημαίνει Πανικός μέσα σε αυτή τη κρίση όσον αφορά τους ανθρώπους που απαρτίζουν μια κοινωνία και κατόπιν γιατί αυτή η κρίση φαίνεται αδιαπέραστη ώστε να μπορεί να διορθωθεί με τις έως τώρα γνωστές μεθόδους επικοινωνίας.
Θα ξεκινήσουμε με ένα ψυχο-βιολογικό παράδειγμα ώστε αρχικά να κατανοήσουμε τι σημαίνει Πανικός και που οδηγεί αυτός ο πανικός, την ψυχή και το σώμα μας, και φυσικά τις συνέπειες που επιφέρει στη καθημερινή πρακτική μας είτε αυτό είναι η δουλειά μας είτε η διαδραστική μεταξύ μας επικοινωνία, στη φιλία, στην οικογένεια, στη σχέση. Διότι το πρόβλημα, αυτής της κρίσης και η δυσκολία διαχείρισής του, είναι ακριβώς, ΑΥΤΟ ΠΟΥ ΔΕ ΦΑΙΝΕΤΑΙ.
ΤΟ ΝΕΥΡΩΝΙΚΟ ΚΥΚΛΩΜΑ ΤΟΥ ΦΟΒΟΥ
Υποθέστε ότι μια νύχτα βρίσκεστε μόνοι στο σπίτι και διαβάζετε ένα βιβλίο, όταν ξαφνικά ακούτε ένα θόρυβο, ένα «κρατς» στο διπλανό δωμάτιο.
Αυτό που συμβαίνει στον εγκέφαλό σας τις αμέσως επόμενες στιγμές ανοίγει ένα παράθυρο στο νευρωνικό κύκλωμα του φόβου και στο ρόλο της αμυγδαλής ως συστήματος συναγερμού. Το πρώτο κατά σειρά εμπλεκόμενο κύκλωμα του εγκεφάλου λαμβάνει απλώς το θόρυβο αυτόν με τη μορφή ακατέργαστων ηχητικών κυμάτων και τα μεταφράζει στη γλώσσα του εγκεφάλου για να σας βάλει σε επιφυλακή. Αυτό το κύκλωμα πηγαίνει από το αυτί στο εγκεφαλικό στέλεχος και από εκεί στο θάλαμο.
Από εκεί υπάρχουν δύο διακλαδώσεις: μια μικρή δέσμη απολήξεων οδηγεί στην αμυγδαλή και στον ιππόκαμπο. Ο άλλος ο φαρδύτερος δρόμος οδηγεί στον ακουστικό φλοιό μέσα στον κροταφικό λοβό, όπου οι ήχοι διαχωρίζονται και γίνονται αντιληπτοί.
Ο ιππόκαμπος, ουσιαστικός αποθηκευτικός χώρος μνήμης, αναλύει γρήγορα εκείνο το «κρατς» που έχετε ακούσει, για να διαπιστώσει εάν είναι γνώριμος – αυτό το κρατς είναι από τα κρατς που αναγνωρίζετε αμέσως; Στο μεταξύ ο ακουστικός φλοιός, κάνει μια πιο λεπτή ανάλυση του ήχου, για να προσπαθήσει να καταλάβει τη προέλευσή του.. μα είναι η γάτα άραγε? Κάποιο παραθυρόφυλλο που χτυπάει με τον αέρα? Κανένας διαρρήκτης; Ο ακουστικός φλοιός καταλήγει στην υπόθεση – μπορεί να ήταν η γάτα που πέταξε το φωτιστικό από το τραπέζι, αλλά μπορεί να ήταν κι ένας διαρρήκτης – και στέλνει αυτό το μήνυμα στην αμυγδαλή και στον ιππόκαμπο που με τη σειρά τους το συσχετίζουν γρήγορα με παρόμοιες αναμνήσεις.
Αν το συμπέρασμα είναι καθησυχαστικό, τότε ο γενικός συναγερμός δε κλιμακώνεται στο επόμενο επίπεδο. ΑΝ όμως δεν είστε ακόμα σίγουροι, μια άλλη σπειράλη του κυκλώματος που πάλλεται ανάμεσα την αμυγδαλή, τον ιππόκαμπο και τον προμετωπιαίο φλοιό, εντείνει ακόμη περισσότερο την αμφιβολία σας και προκαλεί τη προσοχή σας, κάνοντάς σας να ενδιαφερθείτε ακόμα περισσότερο και να προσπαθήσετε να εντοπίσετε τη φύση του θορύβου. Αν δε πάρετε καμία ικανοποιητική απάντηση από αυτή τη περισσότερο λεπτομερή ανάλυση, η αμυγδαλή σημαίνει συναγερμό, ο κεντρικός της χώρος ενεργοποιεί τον υποθάλαμο, το εγκεφαλικό στέλεχος και το αυτόνομο νευρικό σύστημα.
Η εκπληκτική αρχιτεκτονική της αμυγδαλής ως κεντρικού συστήματος συναγερμού για τον εγκέφαλο γίνεται εμφανής αυτή της στιγμή του προμηνύματος και του ΑΣΥΝΕΙΔΗΤΟΥ ΑΓΧΟΥΣ.
Οι διάφορες δέσμες νευρώνων στην αμυγδαλή έχουν η κάθε μια τους ένα ξεχωριστό σύνολο προβολών, με δέκτες που προορίζονται για διαφορετικούς νευροδιαβιβαστές, κάτι σαν κι εκείνες τις εταιρίες με τα συστήματα συναγερμού , όπου οι τεχνικοί βρίσκονται σε ετοιμότητα για να ειδοποιήσουν το τοπικό τμήμα της πυροσβεστικής, την αστυνομία και το γείτονα, όποτε ενεργοποιηθεί το σύστημα συναγερμού ενός σπιτιού.
Διαφορετικά μέρη της αμυγδαλής δέχονται διαφορετική πληροφόρηση. Στο πλευρικό πυρήνα της αμυγδαλής έρχονται προβολές από τον θάλαμο και τον ακουστικό και οπτικό φλοιό. Οσμές, μέσω του οσφρητικού βολβού, έρχονται στις μεσοφλοιϊκές περιοχές τις αμυγδαλής, ενώ οι γεύσεις και άλλες πληροφορίες από τα σπλάχνα πηγαίνουν στη κεντρική περιοχή. Αυτά τα εισερχόμενα σήματα κάνουν την αμυγδαλή φρουρό ακοίμητο, που εξετάζει εξονυχιστικά κάθε αισθητηριακή εμπειρία.
Από την αμυγδαλή οι προβολές εκτείνονται σε κάθε βασικό μέρος του εγκεφάλου. Από τις κεντρικές και μεσαίες περιοχές, μια διακλάδωση πηγαίνει στους χώρους του υποθαλάμου, όπου εκκρίνεται η ουσία που ελέγχει την αντίδραση του σώματος στην έκτακτη ανάγκη, η ορμόνη που απελευθερώνει την κορτικοτροπίνη, η οποία ενεργοποιεί την αντίδραση μάχης ή φυγής, μέσα από ένα καταιγισμό άλλων ορμονών. Η βασική περιοχή της αμυγδαλής στέλνει προς τα έξω διακλαδώσεις προς τους ραβδωτούς μυς, συνδέοντάς τους με το κινητικό σύστημα του εγκεφάλου. Και από τον κοντινό κεντρικό πυρήνα η αμυγδαλή στέλνει σήματα στο αυτόνομο κεντρικό σύστημα μέσω του μυελού, ενεργοποιώντας ένα φάσμα ευρέως διεσπαρμένων αντιδράσεων στο καρδιαγγειακό σύστημα, τους μυς και τα σπλάχνα.
Από τη βασοπλευρική περιοχή της αμυγδαλής, βραχίονες πηγαίνουν στο φλοιό της υπερμεσολόβιας έλικας και στους ιστούς που είναι γνωστοί ως «κεντρική φαιά ουσία», κύτταρα που ρυθμίζουν τους πλατείς μύες του σκελετού. Αυτά τα κύτταρα είναι που κάνουν ένα σκύλο να γρυλίζει ή μια γάτα να σηκώνει τη ράχη της για να απειλήσει αυτόν που εισβάλει στο χώρο της. Στους ανθρώπους αυτά τα ίδια κυκλώματα σφίγγουν τους μυς των φωνητικών ορδών προκαλώντας τη διαπεραστική κραυγή του φόβου.
Κι άλλο ένα μονοπάτι από την αμυγδαλή οδηγεί στον υπομέλανα τόπο μέσα στο εγκεφαλικό στέλεχος, το οποίο με τη σειρά του παράγει νορεπινεφρίνη (που ονομάζεται και νοραδρεναλίνη) και την διαχέει σε όλο τον εγκέφαλο. Το αποτέλεσμα της παραγωγής νοραδρεναλίνης είναι η αύξηση της συνολικής αντίδρασης των εγκεφαλικών περιοχών που τη λαβαίνουν, καθιστώντας τα αισθητήρια κυκλώματα πιο ευαίσθητα. Η νοραδρεναλίνη διαποτίζει το φλοιό, το εγκεφαλικό στέλεχος και το ίδιο το μεταιχμιακό σύστημα, στην ουσία βάζοντας τον εγκέφαλο σε κατάσταση υπερδιέγερσης.
Τώρα ακόμη και το συνηθισμένο τρίξιμο του σπιτιού μπορεί να στείλει ρίγη φόβου να σας διαπεράσουν. Οι περισσότερες από τις αλλαγές αυτές προχωρούν πέρα από την επίγνωσή σας, κι έτσι δε συνειδητοποιείτε ακόμη ότι νιώθετε φόβο.
Καθώς όμως αρχίζετε να νιώθετε πρακτικά φόβο – δηλαδή καθώς το άγχος που ήταν ασυνείδητο εισβάλλει στο συνειδητό – , η αμυγδαλή επιβάλλει μια ευρεία αντίδραση της οποίας τα διάφορα τμήματα εξελίσσονται ανεξάρτητα το ένα από το άλλο. Στέλνει μηνύματα στα κύτταρα του εγκεφαλικού στελέχους ώστε να σχηματίσουν την έκφραση του φόβου στο πρόσωπό σας, να σας προκαλέσουν και να σας αιφνιδιάσουν στη στιγμή, να παγώσουν τις κινήσεις που είχαν ήδη δρομολογηθεί ανεξάρτητα από τους μυς, να επιταχύνουν τους παλμούς της καρδιάς σας και να ανεβάσουν την αρτηριακή σας πίεση, να επιβραδύνουν την αναπνοή σας (μπορεί να έχετε παρατηρήσει και μόνοι σας ότι ξαφνικά κρατάτε την αναπνοή σας τη πρώτη στιγμή που νιώθετε φόβο, για να μπορέσετε να ακούσετε ακόμη καλύτερα τι είναι αυτό το οποίο φοβάστε).Αυτά είναι μόνο ένα μέρος μιας ευρείας προσεκτικά συντονισμένης διαδικασίας αλλαγών που ενορχηστρώνουν η αμυγδαλή και οι συνδεδεμένες περιοχές, καθώς επιτάσσουν τον εγκέφαλο σε μια κρίση.
Στο μεταξύ η αμυγδαλή, μαζί με τον διασυνδεδεμένο ιππόκαμπο, καθοδηγεί τα κύτταρα που στέλνουν νευροδιαβιβαστές, για παράδειγμα να προκαλέσουν έκκριση ντοπαμίνης που οδηγεί στη καθήλωση της προσοχής στη πηγή του φόβου σας, τους παράξενους ήχους, και βάζουν τους μυς σας σε ετοιμότητα ώστε να αντιδράσουν κατάλληλα. Την ίδια στιγμή η αμυγδαλή στέλνει σήμα στις αισθητηριακές περιοχές της όρασης και της προσοχής, εξασφαλίζοντας ότι τα μάτια αναζητούν όσα είναι πιο ουσιαστικά για την έκτακτη ανάγκη που βρίσκεται μπροστά τους. Ταυτόχρονα, τα συστήματα μνήμης του φλοιού αναδιοργανώνονται έτσι ώστε η γνώση και οι πιο ουσιώδεις για τη συγκεκριμένη συναισθηματική έκτακτη ανάγκη μνήμες να ανακληθούν άμεσα και ταχύτατα, παίρνοντας το προβάδισμα από άλλες λιγότερο ουσιώδεις δέσμες σκέψης.
Από τη στιγμή που σταλούν αυτά τα σήματα, βρίσκεστε στο ζενίθ του φόβου: συνειδητοποιείτε το χαρακτηριστικό σφίξιμο στο στομάχι, τη καρδιά σας που χτυπάει σα τρελή, τους μυς γύρω από το λαιμό και τους ώμους σας που σφίγγονται ή το τρεμούλιασμα των άκρων. Κοκαλώνετε εκεί που βρίσκεστε, εντείνετε τη προσοχή σας μήπως ακούσετε κι άλλους θορύβους, και το μυαλό σας τρέχει σε πιθανούς κινδύνους που ελλοχεύουν και σε τρόπους αντίδρασης.
ΟΛΗ ΑΥΤΗ Η ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ – ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΚΠΛΗΞΗ ΣΤΗΝ ΑΜΦΙΒΟΛΙΑ ΚΙ ΥΣΤΕΡΑ ΣΤΗΝ ΤΑΡΑΧΗ ΚΑΙ ΣΤΟ ΦΟΒΟ – ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΣΥΜΠΙΕΣΤΕΙ ΣΕ ΕΝΑ ΔΕΥΤΕΡΟΛΕΠΤΟ.
Αν μέσα σε ένα δευτερόλεπτο το σώμα, ο οργανισμός περνά όλη αυτή την εξουθενωτική διαδικασία στην υποψία ενός και μόνο αόριστου φόβου, φανταστείτε τι γίνεται όταν είμαστε εκτεθειμένοι στην υποψία αυτού του ακαθόριστου διαρκούς φόβου για μέρες και μήνες. Αυτή η διαρκής αίσθηση ακαθόριστου φόβου, είναι, η Κρίση Πανικού.
Τα συνηθέστερα συμπτώματα της κρίσης πανικού είναι έντονος φόβος, άγχος, πανικός, αίσθημα επέλευσης τρέλας, αίσθημα απώλειας ελέγχου και επερχόμενου θανάτου.
Η χώρα μας βρίσκεται τα τελευταία περίπου δέκα χρόνια σε διαρκή οικονομική και κοινωνική κρίση, λόγω της οικονομικής πτώχευσης που πέρασε και κατ’ ευθείαν μετά στη πανδημία δημιουργώντας στους πολίτες της το διαρκές αίσθημα έντονου φόβου, δηλαδή την Κρίση Πανικού. Ο εγκέφαλος αναζητά μάταια κάτι γνώριμο για να ηρεμήσει και δεν το βρίσκει. Έτσι εξηγείται η περίεργη χαοτική εικόνα που καλούμεθα να αντιμετωπίσουμε στους κόλπους ενός σχολείου, μιας εργασίας, της οικογένειας, της σχέσης και η δυσκολία μας να τη διαχειριστούμε. Αν η σημερινή κοινωνία μας νοσεί από μια συγκεκριμένη ψυχική ασθένεια, αυτή είναι η κρίση πανικού.
Τα άσχημα νέα είναι ότι η συλλογική κρίση πανικού, δηλαδή πολλοί άνθρωποι συγκεντρωμένοι σε ένα συγκεκριμένο μέρος (εργασία, σπίτι κτλ) που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο φέρουν έντονα συμπτώματα κρίσης πανικού και που μάλιστα καλούνται να είναι εποικοδομητικοί και παραγωγικοί – δε μπορούν με κανένα τρόπο να λειτουργήσουν μόνο με τα έως τώρα γνώριμα μέσα επικοινωνίας. Είναι αδύνατο. Το αποτέλεσμα είναι ακόμη περισσότερο stress.
Τα καλά νέα προέρχονται από πρόσφατες επιστημονικές τοποθετήσεις που αναφέρονται στην ανθεκτικότητα και προσαρμοστικότητα, Στοιχεία της ανθρώπινης φύσης.
Οι όροι ανθεκτικότητα και προσαρμοστικότητα, αρχικά, αναπτύχθηκαν στο επιστημονικό πεδίο της οικολογίας, προκειμένου να ερμηνεύσουν το φυσικό γίγνεσθαι. Τα τελευταία χρόνια, υιοθετήθηκαν από τις κοινωνικές επιστήμες για να δώσουν μια νέα, συναρπαστική ερμηνεία του κοινωνικού γίγνεσθαι. Η ανθεκτικότητα και η προσαρμοστικότητα δεν είναι θεωρητικές έννοιες που επιδιώκουν απλά να πλαισιώσουν ένα τρόπο δράσης είτε αντίδρασης. «Ο καθένας μπορεί να αντιληφθεί εμπειρικά τις εν λόγω έννοιες με το εξής απλό παράδειγμα» όπως εξηγεί ο καθηγητής κ. Ζαμοζί, και το παραθέτει.
«Το γεγονός ότι έχουμε μια σταθερή θερμοκρασία στο χώρο που ζούμε ή εργαζόμαστε, δεν σημαίνει ότι δε μπορούμε να επιβιώσουμε και σε άλλες συνθήκες. Μπορεί να αισθανθούμε άβολα, μπορεί να παραπονεθούμε για κρύο ή ζέστη, αλλά το βέβαιο είναι ότι θα επιβιώσουμε. Δηλαδή, αργά ή γρήγορα, θα προσαρμοσθούμε. Κατά τον ίδιο τρόπο, τα κοινωνικά συστήματα που είναι το ίδιο «ζωντανά» και δυναμικά, έχουν εν τη γενέσει τους την ικανότητα να αντέχουν και να προσαρμόζονται».
Από τη μία λοιπόν, έχουμε τον εαυτό μας διαρκώς εκτεθειμένο σε συνθήκες που προκαλούν κρίση πανικού κι από την άλλη έχουμε ευτυχώς τα στοιχεία της ανθεκτικότητας και προσαρμοστικότητας του ανθρώπου ως ισχυρές αμυντικές δυνάμεις ενάντια σε στρεσογόνες καταστάσεις.
Ο Έλληνας λοιπόν με το σύμπτωμα της κρίσης πανικού δηλώνει την απελπισία μπροστά σ’ αυτό το πραγματικό του οποίου κανένας δεν κρατάει πια πραγματικά τα ηνία. Σε περιόδους κρίσης, οι ίδιοι οι λαοί έχουν την τάση να λοξοδρομούν και να αποδίδουν την ευθύνη στον Άλλον που τους διχάζει (πχ με το εμβόλιο) γι’ αυτό που δεν πάει καλά μέσα στο πραγματικό. Η κρίση είναι η στιγμή όπου το ενδεχόμενο της αυτοκαταστροφής γίνεται εμφανές, πόσο μάλλον όταν η απειλή είναι αόρατη και γίνεται αμιγώς ορατή μέσα από ποσοστά νοσηλειών και θανάτων. Ειδικά η πανδημία και οι κοινωνικές συνέπειες της συγκεκριμένα σε έναν λαό όπως ο Ελληνικός που δε πρόλαβε να σταθεί μετά την οικονομική κρίση, επιφέρει έναν πόλεμο απολαύσεων. Κάτι “επιπλέον” έχει αποχαλινωθεί και ζητά το μερτικό του σε μια συνθήκη περιορισμών. Κι όπως κάθε αντίφαση έτσι κι αυτή δημιουργεί πανικό, ειδικά σε μία κρίσιμη περίοδο, δημιουργεί κρίσεις πανικού.
Η σύνδεση μας με την επιθυμία μας, η προσαρμογή μας σε κάποιο επίπεδο έλλειψης και η επανασύνδεσή μας με τον κοινωνικό ιστό, αποτελούν ένα σύγχρονο στοίχημα σε αυτή τη κρίσιμη παρτίδα ζωής. Μία παρτίδα που το να τζογάρει κανείς με κίνδυνο να “χάσει” το γνώριμο λίγο για ένα αβέβαιο λίγο ακόμα δείχνει να αποτελεί προς το παρόν τη μόνη διέξοδο από κρίσεις πανικού που επιφέρει η χρεοκοπίας της επιθυμίας.
Σκίτσο: Pixabay